طبیعت‌گردی راهی برای نجات طبیعت

امروزه دو صنعت در تمام جهان به‌عنوان صنایع روبه‌رشد مطرح است. یکی از این صنایع صنعت فناوری اطلاعات Information Technology است و دیگری صنعت توریسم است به‌ویژه اکوتوریسم.

تکنولوژی یا فناوری اطلاعات در چند دهه‌ی اخیر رشد بسیار زیادی داشته و تغییرات شگرفی در زندگی افراد بشر به وجود آورده است. این دو نوع صنعت بر روی یکدیگر تأثیر می‌گذارند و با یکدیگر تعامل دارند و با استفاده‌ی خوب می‌توان از هر دو آن‌ها به شکل بهتری بهره جست. تکنولوژی اطلاعات فاصله‌ی بین اوقات کار و اوقات فراغت را زدوده و این دو را به هم تبدیل کرده است. شما اکنون می‌توانید در خانه یا در یک دهکده‌ی ساحلی بنشینید و به نامه‌هایتان جواب دهید ضمن این‌که از طبیعت آن‌جا لذت می‌برید، می‌توانید دستور تایپ بدهید یا دستور پرداخت چک بدهید یا پول را از جایی به‌جای دیگر حواله کنید. این امکان که در یکی دو دهه‌ی اخیر ایجاد شده تغییر بزرگی در زندگی بشر به وجود آورده و فضا و امکان بیشتری برای دور بودن از کار فیزیکی و امکان استفاده از طبیعت را ایجاد کرده است.

تغییر دیگری که Information Technology یا فناوری اطلاعات ایجاد کرده عمومی کردن علم است. درگذشته شما اگر می‌خواستید مطلبی را جستجو کنید و اطلاعاتی را در باره آن به دست بیاورید، می‌بایست به کتاب‌های مختلف یا کتابخانه‌های مختلفی رجوع می‌کردید و یا به‌ویژه به فرهنگ لغت آمریکانا Americana یا فرهنگ لغت بریتانیکا Britannica مراجعه می‌کردید و با پرداخت هزینه مثلاً نیم صفحه از آن کتاب را می‌خریدید و از منابع آن استفاده می‌کردید.

صنعت اطلاعات عمومی، صنعتی سه میلیاردی بود و سالانه سه میلیارد درآمد داشت، اما اکنون با آمدن ویکی‌پدیا هرکسی در هر گوشه‌ای از جهان فقط با داشتن یک اتصال اینترنت و بدون پرداخت هیچ هزینه‌ی دیگری می‌تواند جزئیات ساختن هواپیما را در اینترنت جستجو کند، می‌تواند شهرهای جهان را از نزدیک ببیند. می‌تواند به هر جا خواست سفر کند و بسیار کارهای دیگر، دانش عمومی در اختیار همه قرار گرفته است. اکنون شما می‌توانید در باره هر لغت، هر کارخانه، هر نشانی و آدرس و هر تکنولوژی، اطلاعات کاملی را از طریق ویکی‌پدیا به دست آورید و این خود یک انقلاب به شمار می‌رود. به‌علاوه تکنولوژی ارتباطات و شبکه‌ی وسیع اینترنت باعث شده در سوراخ‌سنبه‌های این شبکه تجارت‌های کوچک و جدیدی ایجاد شود که این تجارت‌‌ها تحت کنترلcorporation  یا شرکت‌‌های بزرگ جهان نیستند، اکنون شما می‌توانید به‌راحتی در هر گوشه از جهان که هستید مقاله تصحیح کنید، طرح بدهید، برنامه بدهید، شرکت اداره کنید، فروشگاه داشته باشید، محصولانی را بفروشید، محصولانی را بخرید، در جلسه شرکت کنید و از آن کسب درآمد کنید و حتی می‌توانید ارز جابه‌جا کنید و کسب درآمد کنید. می‌توانید در فارکس عضو باشید و بسیار کارهای دیگر و اکنون با به‌وجودآمدن نرم‌افزارها (app) امکان تجارت و کسب درآمد در زمینه‌های مختلفی فراهم شده است. در پزشکی ویزیت پزشک از راه دور میسر شده و با پرستارها می‌توان در جستجوی درمان، ملاقات اینترنتی داشت. در مهندسی، در صنعت گردشگری و غیره. همه‌جا شغل‌هایی ایجاد شده که قبلاً نبوده‌اند و این شغل‌ها کاملاً فارغ از شرکت‌های بزرگ ایجاد شده است؛ بنابراین نوعی اقتصاد جدید در مقابل اقتصاد بازار به وجود آمده که خود مبحث بزرگی است که بحث در باره آن در این مقال نمی‌گنجد.

از سوی دیگر در چند دهه‌ی اخیر صنعت توریسم (گردشگری) رشد بسیاری کرده و سهم بزرگی از اقتصاد کشورهای مختلف را به خود اختصاص داده است. اکنون کشورهایی مانند مصر، ترکیه، قبرس، ایتالیا، فرانسه و حتی چین هر یک به درجاتی به این صنعت برای حفظ اقتصاد خود وابسته‌اند.

در چند دهه‌ی اخیر به‌ویژه اکوتوریسم رشد بسیاری داشته. رشد جمعیت جهان و پیر شدن ترکیب سنی جمعیت، رشد فناوری اطلاعات و امکان رها شدن افراد از کار، پیچیده و ماشینی شدن محیط‌های کار که سبب احساس کمبود طبیعت در زندگی مردم شده، اثبات نظریه بیو فیلی و گرایش به طبیعت در ذات انسان و مسائلی مشابه آن، سبب شده مردم بسیاری علاقه‌مند شوند که بخش هرچند کوچکی از عمر خود را در محیط‌های طبیعی سر کنند. علاقه به محیط‌زیست و حیات‌وحش نیز در سال‌های اخیر و با آشکار شدن خطر گرمایش اقلیم و آلودگی هوا برای سلامتی انسان و احساس خطر شدید مردم موجب افزایش تمایل مردم به فعالیت عملی در زمینه حفظ محیط‌زیست و میل به اکوتوریسم و یادگیری در باره طبیعت شده است.

اکنون از اکوتوریسم به‌عنوان سفری مسئولانه به مناطق طبیعی که سبب حفاظت از محیط‌زیست و رفاه مردم محلی می‌شود یاد می‌کنند. اکوتوریسم یا گردشگری طبیعت عبارت است از گردش در محیط‌زیست طبیعی بدون صدمه زدن یا تخریب زیستگاه‌های آن. در این نوع گردشگری، گردشگران به مناطق شکننده و دست‌نخورده طبیعت هدایت می‌شوند و استانداردها و قوانین سخت‌گیرانه‌ای را برای این کار رعایت می‌کنند. این یک سفر مسئولانه است و می‌بایست به حفاظت هرچه بیش‌تر از طبیعت و بهبود زندگی مردم محلی بینجامد. اکوتوریسم محرک‌های اقتصادی مؤثری را برای حفظ تنوع زیستی و حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی ایجاد می‌کند. اکوتوریسم از طریق افزایش ظرفیت‌سازی محلی و اشتغال بومیان موجب توان‌افزایی جوامع محلی جهان می‌شود و به آن‌ها امکان می‌دهد که با فقر مبارزه کنند و به توسعه پایدار برسند. اکوتوریسم با افزایش و غنی کردن تجربه اشخاص و گردشگران و افزایش آگاهی زیست‌محیطی آنان سبب افزایش دانش زیست‌محیطی و درک جامعه بشری از محیط‌زیست می‌شود.

یکی از مواهب اکوتوریسم، اگر به شکل صحیح و با نظارت صورت گیرد، عبارت است از کمک به کاهش فشار جمعیت‌های انسانی بر منابع طبیعی و محیط‌زیست. افزایش جمعیت جهان از ۲.۵ میلیارد نفر در سال ۱۹۵۰ میلادی به ۷.۸ میلیارد نفر در سال ۲۰۲۰ و در نتیجه افزایش تقاضای بشر برای غذا و سایر مایحتاج زندگی یکی از عوامل اصلی تخریب محیط‌زیست جهان بوده است. تمامی مواد غذایی که ما مصرف می‌کنیم و بخش بزرگی از مواد خام موردنیاز صنعت، از چهار نظام طبیعی یعنی زمین‌های کشاورزی، جنگل‌ها، مراتع و شیلات به دست می‌آید. رشد جمعیت و افزایش این نیازها باعث تمرکز بیش‌تر جمعیت بر این منابع و نیز تخریب بسیار شدید آن شده است به‌گونه‌ای که بیم آن می‌رود که این منابع برای همیشه نابود گردند. نگاهی به تالاب‌ها و دریاچه‌ها و زمین‌های کشاورزی و شیلات و جنگل‌های کشور خودمان این مطلب را به‌خوبی بر ما روشن می‌کند.

دریاچه ارومیه را فقط بارندگی‌های این دو سال اخیر از مرگ و خشکی کامل نجات داد. تالاب گاوخونی، تالاب پریشان، جازموریان، کافتر و بسیاری تالاب‌های دیگر، بخش بزرگی از مساحت خود را ازدست‌داده‌اند. مساحت جنگل‌های کشور طی ۵ دهه یعنی از سال ۱۳۴۳ تا سال ۱۳۹۷ از ۱۸ میلیون هکتار به ۱۴٫۳ میلیون هکتار کاهش‌یافته است. در شرایط فعلی سرانه جنگل در ایران ۱۷ درصد و در جهان ۶۲ درصد هکتار می‌باشد. مقایسه این آمار ضرورت توجه جدی به حفظ و احیاء و توسعه جنگل‌های کشور را نشان می‌دهد.

مساحت مراتع نیز ۸۴٫۸ میلیون هکتار می‌باشد که بیش از ۷۰۰۰ گونه گیاهی در قلمرو آن وجود دارد. سرانه مراتع در ایران ۳۲/۱ هکتار و در جهان ۸۲ صدم هکتار است و در شرایط فعلی جمعیت دامی کشور ۱۲۴ میلیون واحد دامی گزارش گردیده که حدود ۸۳ میلیون واحد آن وابسته به مرتع است درصورتی‌که مراتع موجود کشور تنها می‌تواند خوراک حدود ۲۵ میلیون واحد دامی را در مدت یک سال تأمین نماید؛ بنابراین بیش از ۳ برابر ظرفیت مراتع از آن بهره‌برداری می‌گردد.

این‌ها و هزاران واقعیت دیگر همه نشان از آن دارد که فشار جمعیت بر منابع آن‌ها را نابود کرده است؛ لذا اکنون توسعه اقتصادی پایدار کشور منوط به آن است که فشار جمعیت بر منابع کاهش یابد و به‌اصطلاح مردم از زمین کنده شوند و برای تأمین معاش خود صرفاً به مصرف بیش‌ازحد منابع طبیعی متکی نباشند. این‌جاست که گسترش صحیح برنامه‌های توسعه‌ای مانند اکوتوریسم می‌تواند نقش بسیار مثبتی بازی کند.

برای روشن شدن موضوع یک نمونه می‌آوریم. تعداد چاه‌های آب کشور از ۴۷ هراز حلقه در سال ۱۳۵۱ به حدود ۸۰۰ هزار حلقه در سال ۹۵ – ۱۳۹۴ رسیده و متوسط تخلیه از هر چاه که در سال ۵۲ – ۵۱ ، ۱۹۴ هزار مترمکعب بود در سال ۹۷ – ۹۶ به ۵۵ هزار مترمکعب در سال تقلیل یافته و در واقع تخلیه از هر چاه ۷۲ درصد کاهش‌یافته است.

اگر فرض کنیم که از هر چاه ده خانواده زندگی خود را تأمین می‌کنند و هر خانوار را ۵ نفر به‌حساب آوریم تعداد افرادی که برای زندگی خود به چاه‌ها متکی هستند به ۴۰ میلیون نفر بالغ می‌شود. برای این‌که طبیعت ایران حفظ شود باید بتوانیم تعداد زیادی از این افراد را که غالباً در مناطق روستایی هستند از اتکای به چاه‌ها خارج کنیم. همچنین روستاییانی که در جنگل و مناطق مجاور جنگل زندگی می‌کنند و با بهره‌برداری از چوب‌های جنگلی گذران می‌کنند می‌بایست مورد حمایت قرار بگیرند و کسب‌وکار دیگری داشته باشند تا از بهره‌برداری بیش از حد از جنگل‌ها پیشگیری شود.

بنابراین اکوتوریسم و بوم‌گردشگری نه‌تنها خود صنعتی مستقل و درآمدزاست و نه فقط بر آگاهی زیست‌محیطی جامعه می‌افزاید، بلکه عامل مؤثری در کاهش فشارهای وارده بر منابع طبیعی به شمار می‌رود و از این منظر نیز در توسعه اقتصادی پایدار کشور نقش بسزایی می‌تواند بازی کند و عنصری از عناصر این توسعه محسوب می‌شود. پس بر متولیان است که با تمام توان از این صنعت حمایت کنند.

آخرین نکته‌ای که ذکر آن لازم است آن است که اگر در پیشبرد برنامه‌های بوم‌گردشگری تلقی ناصحیحی از بوم و زیست‌بوم و اکوسیستم داشته باشیم، برنامه ما در نهایت با شکست روبرو خواهد شد. نباید تصور کنیم که بوم‌گردشگری هم چیزی است مانند هتلداری و ارائه همه گونه خدمات به گردشگر برای آسایش او در طول سفر. آسایش گردشگر البته بسیار مهم است و باید حتماً فراهم شود اما نباید تلقی ما از بوم‌گردشگری این باشد که باید گردشگر را به یک مکان تاریخی یا طبیعی بازسازی‌شده برد و در آن‌جا همه امکانات یک هتل پنج‌ستاره را در اختیار او قرارداد. نباید گردشگری تاریخی را با بوم‌شناسی اشتباه گرفت. صرف بردن گردشگر به یک مکان قدیمی و در آن‌جا با موسیقی و غیره او را سرگرم‌کردن بوم‌گردشگری نیست. بوم‌گردشگری مشتریان و هواداران خود را دارد. آن‌ها را باید پذیرفت و نیز پرورش داد. بوم‌گردشگری باید گردشگران را با نقاط بسیار زیبا و بکر آشنا کند و بتواند مفهوم اکوسیستم یا نظام زیست‌بومی را به آن‌ها عملاً و در محل یاد دهد و به هم‌بستگی و اثر متقابل عناصر طبیعی موجود در آن اکوسیستم و سیر انرژی و مواد در آن را به آن‌ها بشناساند و ضرورت حفظ آن‌ها را برجسته کند.