هویت تاریخی و فرهنگی در موزه بزرگ خراسان

لزوم موزه بزرگ و جامع متناسب با شأن و شکوه خراسان را اندیشمندان و فرهیختگان خراسانی پیش از انقلاب اسلامی احساس کرده و در سال ۱۳۵۶ پیشنهاد داده بودند؛ اما شرایط انقلاب و تداوم جنگ تحمیلی مانع از تحقق آن شد. در سال ۱۳۷۱ دوباره ایده موزه بزرگ خراسان مطرح و این بار طرح پیشنهادی آن به مسابقه گذاشته شد و از میان طرح‌های متعدد و متنوع، طرحی که روانشـاد دکتر محمدامین میرفندرسکی با الهام از بنای عمارت خورشید کلات نادر ترسیم کرده بود توسط هیئت داوران برگزیده شد و طی مذاکرات و توافقات صورت‌گرفته با شهرداری مشهد ۴۹۰۰ مترمربع زمین از اراضی بوستان کوه‌سنگی در اختیار اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی گذاشته شد و در نیمه دوم سال ۱۳۸۲ کلنگ موزه بزرگ در آن محل به زمین زده شد. در سال ۱۳۸۴ شرکت مشهد سازه ساختمان موزه را آغاز کرد که پس از اتمام سفت‌کاری ساختمان موزه و ۹۰ درصد از بخش تأسیسات، باقی‌مانده کار، مطابق طراحی داخلی شرکت مهندسین مشاور گام ما (سرکار خانم مهندس جواهریان) به شرکت دشت بهساز واگذار شد. این بنا با استفاده از فن‌آوری‌های نوین و در بالاترین حد استاندارد، با ۱۸۰۰۰ متر زیربنـا و ۵۳ متر ارتفاع در ۱۲ طبقه ساخته شده است که در تاریخ ۱۸/۱۱/۱۳۹۳ افتتاح شد. در راستای ارج نهادن به نقش به سزای افراد ذیل در طراحی و ساخت موزه، بخش‌هایی از این مکان به نام آقایان دکتر میرفندرسکی، مهندس کازرونی و دکتر باقر آیت ا… زاده شیرازی نام‌گذاری شده است.
دسترسی به موزه خراسان بزرگ:
این موزه در داخل محوطه بوستان کوه‌سنگی قرار دارد و این بوستان نیز در کنار بزرگراه شهید سلیمانی قرار دارد و از حاشیه بزرگراه رفتن به موزه امکان‌پذیر است، همچنین از طریق ورودی سواره و ورودی پیاده از خیابان کوه‌سنگی، ورودی سواره از خیابان شهید منتظری (پشت پمپ‌بنزین) و ورودی پیاده از حاشیه میدان جمهوری اسلامی (میدان تلویزیون سابق) قابل دسترسی است.
مـوزه بزرگ خراسان در برگیرنده بخش‌های زیر است:
مخزن نگهداری اشیاء منقول تاریخی و تزئینات معماری: این مکان مجهز به پیشرفته‌ترین امکانات امنیتی ضد حریق، ضد زلزله و آسیب‌های جنگی است.
آزمایشگاه حفاظت و مرمت اشـیاء تاریخی و تزئینات تاریخی (روانشاد دکتر باقر آیت ا… زاده شـیرازی)، این مکان علاوه بر امکانات و تجهیزات کارگاهی و آزمایشگاهی حفاظت و مرمت، دارای بخش پژوهش، مستندسازی و مطالعات اشیاء تاریخی و تزئینات معماری نیز می‌باشد.
سـالن اجتماعات (روانشاد دکتر محمدامین میرفندرسکی)، مجهز به سیستم‌های سمعی و بصری بوده و ظرفیت حدود ۱۴۰ نفـر را داراست.
کتابخانه تخصصی (روانشاد مهندس سراج‌الدین کازرونی)، با گنجایش بیش از ۵۰۰۰ جلد کتاب، اسناد و عکس‌های تخصصی و مکانی مناسب جهت مطالعه پژوهشگران و علاقه‌مندان می‌باشد.
سالن نمایشگاهی و موزه‌ای، با مساحتی بالغ‌بر ۲۷۰۰ مترمربع جهت برپایی نمایشگاه‌های دوره‌ای و فصلی از آثار تاریخی و آثار هنری معاصر پیش بینی شده است.
سالن موزه‌ای: در سه طبقه (همکف، اول و دوم) و با مساحتی بالغ بر ۴۰۰۰ مترمربع است، که در واقع هسته اصلی موزه بوده و اشیاء به نمایش درآمده در آن قسمت ها، اشیاء تاریخی مکشوفه از منطقه خراسان است.
خراسان دوره اسلامی
مجموعه دوره اسلامی از صدر اسلام تا اوان سلطنت قاجار را در برمی‌گیرد. در دهه دوم هجری با شروع فتوحات مسلمانان در ایران، بخش‌هایی گوناگون از سرزمین‌های امپراتوری ساسانی به تصرف مسلمین درآمد و به‌تدریج تا پایان دهه سوم هجری قمری، قسمت‌های زیادی از ولایات از جمله بخشی از خراسان فتح شد. با قتل یزدگرد سوم، آخرین بازمانده ساسانی، اشرافیت محلی و مرزبانان نواحی خراسان چون امید خود را به تجدید حیات دولت ساسانی از دست دادند و بدون جنگ تسلیم شدند، قسمت اعظم سرزمین خراسان به تصرف مسلمانان درآمد. لسترنج حدود خراسان را که در عصر اسلامی از نظر وسعت محدودتر شده بود چنین توصیف می‌کند: ” ابتدا بر تمام ایالات اسلامی که در سمت خاور کویر لوت تا کوه‌های هند واقع است اطلاق می‌شد و به‌این‌ترتیب تمام بلاد ماوراءالنهر را در شمال خاوری به‌استثنای سیستان و قهستان آن‌جا در جنوب شامل می‌شد ولی بعدها این حدود هم دقیق‌تر و کوچک‌تر شد تا آن‌جا که می‌توان گفت خراسان از سمت شمال خاوری از رود جیحون به آن طرف را شامل نمی‌شد ولی همچنان تمام ارتفاعات ماورای هرات را در برداشت که اکنون شمال باختری افغانستان است در عین حال بلادی که در منطقه علیای رود جیحون یعنی در ناحیه پامیر واقع بودند جزو خراسان یعنی داخل در حدود آن ایالت محسوب می‌شدند.”
بخش قرآن‌های نفیس:
در این بخش قرآن‌های نفیس منسوب به سده نخست هـ.ق تا سده ۱۳ هجری قمری (دوره قاجار) وجود دارد که قرآن‌های منسوب به حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) قدیمی‌ترین قرآن‌های این موزه هستند که به خط کوفی نگاشته شده‌اند. قرآن‌های دیگر به خط نسخ و محقق با قلم زر و تذهیب‌های نفیس به نمایش گذاشته شده است.
بخش نگارگری و کتابت:
در این بخش کتاب‌های خطی از دیوان اشعار، ادعیـه، نجـوم، مرقع و… وجود دارد. نگارگری‌های زیرلاکی و بر روی چوب، جلدهای چرمی و نگاره‌های مختلف چون شاهنامه و نقاشی قهوه‌خانه‌ای وجود دارد.
بخش سفال و شیشه:
این بخش موزه سفال‌های با پوشش گلی و لعاب رنگارنگ معروف به سبک نیشابور (سده‌های ۵-۳ هـ ق) سفال‌های کنده زیر لعاب (سده‌های ۴-۷ هـ ق)، سفال‌های زرین‌فام (سده‌های ۴-۹ هـ ق) سفال‌های مینایی (سده‌های ۶-۷ هـ ق) و سفال‌های نقاشی زیر لعاب شامل سـبک فیروزه قلم مشکی و یا سبک سلطان‌آباد (سده‌های ۷-۸ هـ ق) وجود دارد. در این بخش آثار شیشه‌ای به طور گزیده وجود دارد.
بخش فرش و منسوجات:
در این بخش قالی‌های با طرح‌های معمول در خراسان جنوبی وجود دارد، همچنین منسوجات نادری از دوره صفوی و قاجار وجود دارد که نمونه‌های پوشش و نساجی آن دوره‌ها هستند. یک نمونه پیراهن طلسم نیز از نمونه‌های منحصر به فرد این موزه است.
بخش فلز:
این بخش دارای تنوع هنر فلزکاری دوره اسلامی است و اشیایی چون سینی، تنگ، شمعدان که در زندگی روزمره بودند و اشیاء علمی چون اسطرلاب و کره فلکی، اشیاء فلزی جنگ‌افزار مانند شمشیر زره، کلاه‌خود و… موضوعات دیگر وجود دارد. این اشیاء به شیوه‌های مختلف قالب‌گیری، ریخته‌گری، چکش‌کاری و مشبک‌کاری و… ساخته شده‌اند. سکه‌های دوره‌های مختلف اسلامی و زیورآلات اسلامی در این بخش قرار می‌گیرد.
بخش چوب:
این بخش شامل اشیاء چوبی از جمله درهای مختلف با شیوه‌های منبت‌کاری، نقاشی زیرلاکی و اشیاء ظریف مانند جعبه‌هایی با تزئینات عاج و منبت و قلمدان‌های نقاشی شده است.
معرفی آزمایشگاه مرمت:
آزمایشگاه و کارگاه مرمت اشیاء تاریخی سال ۱۳۵۶ در اتاق مستقل و کوچکی واقع در اداره میراث‌فرهنگی باهدف حفاظت و مرمت از حجم انبوه اشیاء تاریخی و تزئینات معماری بناهای تاریخی استان خراسان، با تجهیزات بسیار مختصر و به‌کارگیری نیروی هنرمند که در این زمینه تجربه و علاقه داشتند (مرحوم بهروز عمواغلی) شکل گرفت. با توجه به پایه‌گذاری اولیه، تبحر و تجربه نامبرده، اقدامات اجرایی در زمینه مرمت اشیاء تاریخی (کلیه جنسیت‌ها) موجود در مخزن و به‌دست‌آمده از حفاری‌های علمی و متفرقه، در کنار حفاظت و مرمت تزئینات معماری توسط ایشان به‌صورت تمام و همراه با آموزش و انتقال تجربه به چهار هنرمند در زمینه صرفاً تزئینات معماری تا سالیان طولانی انجام شد.
فعالیت آزمایشگاه و کارگاه مرمت پس از بازنشستگی مرحوم عمواغلی به‌صورت مستمر ادامه یافت، سپس در موزه بزرگ منطقه‌ای خراسان طی بهمن ۱۳۹۳ بر اساس اهداف جامع، تکمیل، تجهیز و در حال حاضر مشغول به کار است.