تهران‌گردی ؛ امام‌زاده صالح قلب تجریش

حرم مطهر امام‌زاده صالح علیه‌السلام، نام زیارتگاهی باشکوه و دیدنی در شهرستان شمیرانات، تجریش است. این حرم مشهور از بقاع متبرک، قدیمی و مکان‌هایدیدنی تهران است که طبق آمارها، به‌طور متوسط روزانه ۳۰ تا ۵۰ هزار نفر برای زیارت به این آستان مقدس مشرف می‌شوند .

آن‌گونه که از کتیبه بالای سردر صحن برمی‌آید و بر اساس کتب بحرالانساب و کنزالانساب ، امام‌زادهصالحعلیه‌السلام یکی ازفرزندان امام‌موسی‌کاظم علیه‌السلام و از برادران امام‌رضاعلیه‌السلام هستند . طبق کتیبه‌های قدیمی موجود در این محل ، بنای اولیه این زیارتگاه در سال ۷۰۰  هجری قمری بنا شد و کم‌کم در کنار این حرم ، بناهای دیگری ساخته شد که این روند ، تا به امروز که بازار تجریش و مجتمع‌های تجاری در این مکان ساخته‌شدهاست، ادامه دارد .  بنای امامزاده از سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران قرارگرفته و به شماره ۹۰۹ ثبت گردیده‌است .

نسب امام‌زاده صالح:

در کتاب کنز الانساب درباره نسب امام‌زاده صالح آمده‌است : « امام‌زاده صالح ، فرزند امام‌موسی‌کاظم‌علیه‌السلام است که به ری آمده و در تجریش ایشان را به قتل رسانده‌اند. » در زیارت‌نامه وی نیز بدین موضوع اشاره‌شده‌است. هم‌چنین کتیبه قدیمی‌ای که در گذشته بر سردر ورودی رواق نصب بوده‌است، این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد.

طبق اسناد موجود در کتب تاریخی علم انساب ، این امام‌زاده در اردبیل می‌زیسته‌است که پس از شهادت ، سر مبارک ایشان از تن جدا و برای حاکم ری فرستاده می‌شود و شیعیان و دوستداران خاندان عصمت و طهارت سر مبارک این امام‌زاده را در روستایی نزدیک ری ( میدان تجریش امروزی ) به خاک سپرده که در حال حاضر این امام‌زاده دارای دو زیارتگاه می‌باشند.

گفته‌شده‌است که فرزندان وی نیز به‌همراه او به ری آمده‌اند و بدین‌جهت برخی بقعه‌ها در تهران به ایشان منسوب است.

تاریخچه بقعه

بنای بقعه اصلی شامل ساختمان چهارگوش بزرگ و مستحکمی با دیوارهای قطور است و فضای درونی آن تقریباً ۵٫۶ مترمربع مساحت دارد. وضع طاق‌نماها و معماری ساختمان و پوشش آن از معماری بناهای سده هفتم و هشتم است. بنا به شواهد در امام‌زاده صالح کتیبه‌ای به سال ۷۰۰ هجری قمری وجود داشته که ظاهراً در تعمیرات و تغییر مدخل بنا ازمیان‌رفته‌است که طبق آن، هم‌زمان با پادشاهی غازان خان بوده‌است.

در داخل حریم وسیع امام‌زاده صالح، صندوقی چوبین وجود دارد که احتمالاً به دوران صفویه یا افشاریه تعلق دارد و ضریح ممتاز نقره‌ای آن‌که اضلاع شرقی و شمال شرقی و غربی آن دارای محفظه مشبک مزین به نقره و ضلع جنوبی آن مشبک چوبی است از وقفیات مرحوم آقای میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه اواخر قاجار است. در توسعه اول در حدود ۱۲۰۰ ق مسجد، حسینیه و حمام در صحن شمالی و در زمین‌هایی که توسط شجاع السلطنه، پسر ششم فتحعلی‌شاه قاجار وقف امام‌زاده شد، ساخته‌شده‌است.

ایوان ورودی و رواق در سمت شمال حرم واقع است و بالای حرم در رواق، لوح مستطیل خشتی کاشی‌کاری شده‌است که تاریخ ۱۲۱۰ هجری قمری را بر خود دارد و نام فتحعلی‌شاه بر آن حک‌شده‌است هلاکو میرزا فرزند فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۱۰ ق، بانی بازسازی و آذین‌کاری آن بوده‌است. وی گنبد را با کاشی پوشاند و در ورودی را از غرب به شمال که حیاط موقوفه پدرش بود بازگرداند. کتیبه‌ای بدین مضمون در بالای ورودی حرم نصب شد که اکنون موجود نیست:

ادخلوها بسلام آمنین

معیر الممالک ساعتی را وقف حرم کرد که بر روی برجی نصب‌شدهبود و توسط حسین‌قلی‌خان قاجار، برادر فتح‌علی‌شاه قالی به‌اندازه صحن تهیه و وقف گردید. گنبد کاشی‌کاری‌شده بقعه در سال ۱۳۳۸ در آخرین سال عمر حسن فداکار با هزینه شخصی تعمیر و کاشی‌کاری مجدد شد. محوطه امام‌زادهصالح علیه‌السلام پیش از تغییر فضای خیابانی تجریش، محوطه‌ای کاملاً محصورشده هم چون دیگر زیارتگاه‌های ایران بوده‌است؛ ولی امروزه از حصار دیوارها خارج‌شده‌است. از سال ۱۳۵۴ تاکنون توسعه مرمت بنا در مراحل مختلفی توسط خیرین ازجمله نقی فکری و اداره اوقاف انجام‌گرفته‌است. در طبقه زیرین حرم سرداب است که سنگ‌قبر اصلی در آنجاست و تابه‌حال کسی اجازه ورود به آنجا را نداشته‌است.

چنار کهن‌سال

یکی از معروف‌ترین چنارهای کهن‌سال ایران که قدمت دست‌کم ۸۰۰ ساله داشته‌است در محوطه این امام‌زاده واقع‌شده بود که در آثار جهان‌گردان خارجی نیز بدان اشاره‌شده‌است.  ژان دیولافوا درباره آن می‌نویسد :

محیط آن تقریبآ به ۱۵ متر می‌رسد . هریک از شاخه‌های آن مانند تنه درخت کهن‌سالی بر فراز بنای مسجد و اطراف آن سر به آسمان کشیده‌است. این درخت عده کثیری را در سایه خود پناه می‌دهد. مؤمنین در زیر آن نماز می‌خوانند. مکتب‌دار کودکان را در آنجا جمع کرده و درس می‌دهد. قهوه‌چی سماور و استکان و لوازم خود را درون حفره پایه درخت جای‌داده‌است.