تاریخچه اکوتوریسم (بومگردی)

تاریخچه اکوتوریسم

  اولین تعریف جامع، کوتاه و معتبر از اکوتوریسم توسط انجمن بین‌المللی اکوتوریسم در سال 1990 ارائه گردید: " اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که موجب حفظ محیطِ‌‏زیست و بهبود کیفیت زندگی مردم محلی بشود. " 
 
eco turism01 تاریخچه اکوتوریسم

 

از گذشته‌های دور دانشمندان ایرانی آثاری را تحت عنوان ” عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات ” تألیف نموده‌اند. * جالب است بدانیم که سرفصل‌های این آثار به ویژگی‌های طبیعی و فرهنگ‌های محلی که موضوعات خاص اکوتوریسم است نیز پرداخته‌اند. اما از دهه ۱۹۶۰ میلادی برخی پژوهشگران غربی اکوتوریسم کلاسیک را برپایه دانش‌های قبلی بنیان نهادند. پژوهشگران غربی نیز به این موضوع معترف‌اند‌که: ایده نهفته در واژه طبیعت‌گردی ( اکوتوریسم ) ایده‌ای قدیمی است که در اواخر سال ۱۹۶۰ تا اوایل سال ۱۹۷۰ بروز نموده است. ( نلسون، ۱۹۹۴ به نقل از فنل ) در سال ۱۹۶۵ میلادی هتزر اولین بار برای تشریح روابط متقابل، گردشگری، ویژگی‌های فرهنگی و محیطِ‏‌زیست واژه اکوتوریسم را  به‌کاربرده‌است. هتزر به چهار معیار اشاره‌کرده‌است: ۱ – کمترین اثر بر محیطِ‏‌زیست، ۲ –  کمترین اثر بر فرهنگ‌هایبومی، ۳ –  بیشترین مزایای اقتصادی برای مردم بومی ۴ –  و بیشترین رضایت برای گردشگران. ( احسانی، ۱۳۹۵ ) به اعتقاد هتزر، مفهوم اکوتوریسم در واکنش به رهیافت‌های نامناسب و منفی توسعه متداول و نادیده‌گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی شکل‌گرفته‌است.
     اولین تورهای گردشگری تاریخ طبیعی در سال ۱۹۵۳ میلادی با حمایت موزه تاریخ طبیعی آمریکا راه‌اندازی‌شد. همچنین نخستین کاربردهای محیطی برای جذب گردشگر در کانادا، در طبیعت‌گردی‌هایی بود که دولت مرکزی کانادا در دهه ۱۹۷۰ میلادی در کنار بزرگراه ترانس  کانادا  به کار گرفت. این منطقه در راستای بزرگراه نامبرده، به زون‌های اکولوژیکی متفاوتی بر مبنای توسعه طبیعی هر منطقه تقسیم‌شده‌بود. ( فنل،۱۹۹۸ ) هدف دولت کانادا از این اقدام جلب‌توجه توریست‌ها به رابطه انسان و زمین و ضرورت درک اهمیت طبیعت برای افراد بشر بوده است. ( زاهدی، ۱۳۸۵ ) در اواخر دهه ۱۹۷۰ وقتی مردم پی به این مطلب بردند که گردشگری انبوه، آن‌ها را از فرهنگ میزبان جدا نموده و به محیطِ‌‏زیست آسیب رسانده است، اکوتوریسم و گردشگری سبز مطرح شد.
   در برخی متون سبالوس لاسکورین به‌عنوان نخستین کسی که این واژه را بکار برده معرفی‌شده‌است. که سابقه آن به دهه  ۸۰ میلادی بازمی‌گردد. برابر تعریف او، اکوتوریسم سفری است که به‌منظور مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیماهای طبیعی و مشاهده گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگی‌های فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال صورت می‌گیرد. ( نیازمند، ۱۳۸۲ ) به‌نظر می‌رسد توافق جهانی مبنی‌بر اینکه بومگردی ( اکوتوریسم ) قبل از دهه ۱۹۸۰ در عمل وجود داشته است، حتی اگر نامی از آن نبوده باشد وجود دارد. ( هانی، ۱۹۹۹ ) در سال ۱۹۹۰ میلادی  انجمن اکوتوریسم ”  به‌صورت یک سازمان غیرانتفاعی‌بین‌المللی ایجاد شد تا توریسم مخرب و مصرفی را به ابزاری برای محافظت از محیطِ‏‌زیست و توریسم پایدار تبدیل کند. به‌دنبال آن در سال ۱۹۹۱ انجمن بومگردی( اکوتوریسم ) استرالیا نیز تشکیل گردید.
   اولین تعریف جامع، کوتاه و معتبر از اکوتوریسم توسط انجمن بین‌المللی اکوتوریسم در سال ۱۹۹۰ ارائه گردید:  اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که موجب حفظ محیطِ‌‏زیست و بهبود کیفیت زندگی مردم محلی بشود. ” 
   اکوتوریسم به‌عنوان یکی از اشکال گردشگری و به‌عنوان ابزار توسعه پایدار از سوی سازمان‌های‌غیردولتی، کارشناسان توسعه و دانشگاهیان از سال ۱۹۹۰ میلادی موردمطالعه قرارگرفته‌است. ( بمانیان، ۱۳۸۸ )
در دهه ۱۹۹۰ میلادی با افزایش نگرانی‌ها برای پایداری محیطِ‏‌زیست، ترویج انواع گردشگری جایگزین بوجود آمد. نوعی از گردشگری که بیشتر موردتوجه قرار گرفت و سریع‌ترین رشد را در صنعت گردشگری داشت، اکوتوریسم بود که با استفاده از مفاهیم پایداری و مشارکت جامعه مدعی حفظ مناطق شکننده و محافظت از آن‌ها شد. ( مهدوی و …، ۱۳۹۶)
 در سال ۱۹۹۲ ” اجلاس زمین ” در شهر ریودوژانیرو توسط سازمان ملل متحد برگزار گردید و بر مبنای دستور کاری این اجلاس ( دستور کار ۲۱ ) برنامه‌ریزی جهت توسعه پایدار مورد تأکید قرار گرفت.
  کمیسیون توسعه پایدار در سال ۱۹۹۹ برای نخستین بار گردشگری پایدار را مطرح کرد و بدنبال آن سازمان ملل متحد سال ۲۰۰۲ میلادی را  سال بین‌المللی اکوتوریسم ” اعلام کرد. بدلیل آنکه اکوتوریسم در ابتدا بصورت ایده و نه به‌عنوان موضوعی آکادمیک مطرح‌شدهاست، بسیاری از گروه‌های تجاری و دولت‌ها آن را بدون درک ابتدایی‌ترین اصولش، ترویج کرده‌اند. شکل‌گیری اصول قابلِ‌قبول بین‌المللی و ملی، دستورالعمل‌ها و گواهی‌نامه‌ها از سال ۱۹۹۰ میلادی شروع به پیشرفت کرده است. ( احسانی، ۱۳۹۵ ) توجه به اصول اکوتوریسم تعاریف آن‌ را کامل می‌کند و مسیر را برای فعالان این حوزه روشن می‌سازد.
   در سال ۱۹۹۵ سازمان جهانی روستاهای دوستدار طبیعت برای حمایت از سبک زندگی با حداقل تأثیرات بر محیطِ‏‌زیست ایجاد شد. مأموریت این شبکه جهانی گرد هم آوردن انجمن‌های بوم‌گردی منطقه‌ای و ملی جهان، مقصدهای‌گردشگری، افراد بومی، گردانندگان تور، متخصصان و دانشگاهیان، برای رشد صنعت بوم‌گردی و حمایت از آن و تشویق به نوآوری در بوم‌گردی است. ( شفیعی و ربانی، ۱۳۹۷)
کنفرانس بین‌المللی دوستداران طبیعت در سال ۱۹۹۹ تشکیل گردید و رهنمودهایی را در جهت حفاظت از منابع طبیعی ارائه کرد. ( مهدوی و … ۱۳۹۶ )
در سال۲۰۰۲ میلادی نشست جهانی طبیعت‌گردی در شهر کبک کانادا برگزار گردید هدف از این نشت، گردهمایی دولت‌ها، آژانس‌های‌بین‌المللی، سازمان‌های غیردولتی، شرکت‌های گردشگری،  نمایندگان جوامع بومی و محلی، مؤسسات دانشگاهی و افراد ذینفع در طبیعت‌گردی بود. این نشست آن‌ها را قادر به یادگیری از یکدیگر و شناسایی برخی اصول موردتوافق و اولویت‌های توسعه و اجرای برنامه‌های طبیعت‌گردی در آینده کرد. ( قلی پور، ۱۳۹۰ ) در همین سال سازمان یونسکو طرح  شبکه بین‌المللی ژئوپارک‌ها ” را ایجاد کرد، هدف اصلی از ایجاد ژئوپارک‌ها حراست و حفاظت از میراث زمین است که در معرض صدمات ناشی از فعالیت‌های انسانی قرار دارد.
     از سال ۲۰۰۷ میلادی کنفرانس گردشگری پایدار و بومگردی ( اکوتوریسم ) برگزار شد که همه‌ساله در کشورهای مختلف برگزار می‌شود. این کنفرانس راه‌حل‌های عملی برای اهداف پایداری صنعت گردشگری و بهبود و ارتقاء بومگردی به‌منظور حمایت از محیط، بوسیله تشخیص اثرات مثبت بوم‌گردی بر روی توسعه جوامع پایدار را پیشنهاد می‌دهد. ( شفیعی و ربانی، ۱۳۹۷ ) در سال ۲۰۱۷ میلادی مجمع‌‏عمومی سازمان ملل با موضوع سال گردشگری پایدار و برنامه توسعه پایدار، تشکیل گردید و در سال ۲۰۱۸ کنفرانس جهانی گردشگری و فرهنگ با عنوان تقویت توسعه پایدار در عمان برگزار گردید که همه این موارد بیانگر اهمیت روزافزون بومگردی و گردشگری پایدار می‌باشد.
   برگزاری گسترده تورهای طبیعت‌گردی در ایران از حدود سال‌های ۱۳۸۵ آغاز شد و رفته‌رفته همراه با استقبال ایرانیان از این سفرها تعداد برگزارکنندگان این شاخه از صنعت گردشگری نیز افزایش یافت. 
خوشبختانه در سال‌های اخیر علاقه خاصی به سفرهای هدفمند در کشورمان ایجادشده که می‌تواند راه را برای حرکت به‌سوی بوم‌گردی و اکوتوریسم هموار کند. سفرهای خاص مانند تور پرنده‌نگری در تالاب میانکاله، دیدار از جنگل راش که از بقایای جنگل‌های باستانی هیرکانی است، تورکویر، تور نجوم آماتوری و بسیاری موارد دیگر مانند بازدید از ژئوپارک قشم، ژئوپارک ارس و …. نمونه‌هایی از سفرهای هدفمند در کشورمان است.
منابع:
*ر.ک: عجایب المخلوقات اثر محمد بن محمود توسی و عجایب المخلوقات اثر زکریای قزوینی.
۱  احسانی، افسانه ( ۱۳۹۵ ) اکوتوریسم راهی برای گردشگری پایدار، مهکامه، چاپ دوم، ص ۲۴
۲  فنل،‌ای. دیوید ( ۱۳۸۵ ) مقدمه‌ای بر طبیعت‌گردی، ترجمه جعفر اولادی قادیکلاهی، دانشگاه مازندران.
۳  سینها. پی. سی ( ۱۳۹۰ ) گردشگری جهانی، گردشگری و طبیعت‌گردی پایدار، نشر مرندیز، ترجمه محمدقلیپور.
۴  نورآقایی، آرش و سادات، سارا: شناسایی مسیرهای گردشگری، مهکامه، چاپ چهارم، ۱۳۹۴٫
۵ – نیازمند، مازیار: اکوتوریسم، مشارکت مردمی و فقرزدایی، دومین همایش گرامیداشت هفته پژوهش، سازمان میراث‏‌فرهنگی و …. ۱۳۸۲٫٫
۶   زاهدی، شمس السادات: مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار، دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۸۵٫
۷ – شفیعی، زاهد و ربانی، مرضیه: بومگردی و اقامتگاه‌های دوستدار طبیعت، مهکامه، ۱۳۹۷
۸ – مهدوی، رکن‌الدّین افتخاری، سجاسی قیداری: بنیان‌های نظری توسعه پایدار گردشگری. سمت، ۱۳۹۶٫