گنبدِ باز، مقبره‌ی باز شکاری در نطنز

از اصفهان و کاشان که به سمت نطنز بروید، بعد از عبور از گردنه‌های نطنز و نمایان شدن دورنمای شهر نطنز، نخستین چیزی که چشم هر بیننده را به خود معطوف می‌کند، گنبدی است که بر روی کوهی بنا شده که گنبد باز نام دارد.

مقبره‌ای که بر نوک قله یکی از کوه‌های کرکس خودنمایی می‌کند و آن را به باز شکاری شاه‌عباس نسبت می‌دهند! این بنا امروزه به گنبد باز معروف است و قدمت آن به دوره شاه‌عباس صفوی می‌رسد. بر تخت‌گاهی دایره‌مانند از سنگ لاشه به قطر تقریبی ۱۰ متر و بلندی ۸۰ سانتی‌متر الی ۳ متر بر قله کوهی که بلندی آن از سطح اطراف در حدود ۲ هزار متر است، گنبدی آجری ۸‌ضلعی بنا نهاده‌اند.

آن‌چنان‌که لبه پرتگاه تا جرزهای گنبد در حدود ۱ متر فاصله دارد و این بنا که از آجر و ملاط گچ ساخته شده، ابعاد هر یک از اضلاع هشت‌ضلعی آن ۳ و قطر پی ۱٫۸ متر است.

هر یک از درگاه‌های ۸ گانه آن به طول ۱۰۰ و عرض ۸۰ و بلندی ۱۸۰ سانتی‌متر است و به فاصله ۳۰ سانتی‌متر بالای هر درگاه دریچه‌هایی به بلندی ۹۰ سانتی‌متر تعبیه شده و هر درگاه و دریچه بالای آن از سمت خارج به ایوانی کوچک به طول ۲ و عرض ۱ و بلندی ۳ متر پایان می‌گیرد و کف ایوان‌ها را نیز با آجر مفروش شده است.

درگاه گوشه شمال غربی دارای پلکانی است با ۱۱ پله مارپیچ که به سمت بالا می‌رود و در سقف محوطه داخلی گنبد، دریچه مدوری وجود دارد که از آنجا نمای داخلی ساقه و پوشش خارجی گنبد که به طور پیچ‌دار از شمال شرقی به‌طرف جنوب غربی کشیده شده، نمایان است.

این بنای هشت‌ضلعی از آجر و ملاط گچ ساخته شده که با لبه پرتگاه از هر طرف ۱ متر فاصله دارد. از آنجایی که این بنا در مسیری صعب‌العبور قرار دارد و حمل مصالح برای ساخت نیز به‌سختی انجام می‌شد بااین‌حال ظرافت و دقت ساخت آن در فضایی محدود، شگفتی همگان را برانگیخته است. جالب است بدانید که از این شاهکار هنری می‌توان فرسنگ‌ها دورتر را زیر نظر داشت و شاید دیدن بنایی در نوک یک قله برای بسیاری از افراد سؤال‌برانگیز باشد و برخی همواره به دنبال کشف راز و رمز و دلایل ساخت آن باشند؛ در خصوص گنبد باز نیز روایات، داستان‌ها و افسانه‌های بسیاری وجود دارد که ممکن است دوست داشته باشید با آن‌ها آشنا شوید. برخی این بنا را به شاه‌عباس صفوی نسبت می‌دهند؛ درباره ساختن این گنبد و وجه تسمیه آن داستان‌هایی چند بین مردم رواج دارد که به‌مرورزمان جنبه افسانه‌آمیز آن‌ها بر حقیقت پیشی گرفته است.

در کتاب زندگانی شاه‌عباس اول تألیف نصرالله فلسفی به وجه تسمیه این مکان چنین اشاره شده است که شاه‌عباس برای شکار بیشتر به گیلان و مازندران و گرگان و خراسان و برای شکار پرندگان، به اطراف اصفهان و کاشان مثل لنجان و نطنز می‌رفت.

شاه به شکار پرندگان علاقه زیادی داشت و صید پرندگان بیشتر به‌وسیله بازهای شکاری صورت می‌گرفت و همه سال حکام ولایات از هرجا بازهای شکاری فراوان برای او می‌فرستادند.

گاهی فرستادگان مخصوصش از کشورهای بیگانه مانند روسیه و ترکستان بازهای شکاری جَلد و چابک به ایران می‌آوردند.

یکی از بازهای شکاری شاه‌عباس بازی بود معروف به باز لَوَند و این باز را به علت جَلدی و چالاکی‌اش به این نام می‌خوانده است.

شاه‌عباس صفوی، این باز بی‌باک چابک را از سایر بازها بیشتر دوست می‌داشت و برحسب اتفاق، در سال ۱۰۰۱ هجری قمری، هنگامی‌که از اصفهان به قزوین می‌رفت، باز لوند در نزدیکی محله قصبه نطنز مرد و شاه به علت علاقه فراوانی که به این باز داشت فرمان داد تا بر فراز کوهی برجی به یادگار آن بنا کردند و این برج که هنوز پابرجا است به گنبد باز معروف است.

لازم به یادآوری است که نگارنده کتاب زندگانی شاه‌عباس اول، موضوع باز لوند را از کتاب نقاوه‌الآثار ذکرالاخیار محمود ابن هدایت‌الله افوشته‌ای نطنزی، مورخ بزرگ زمان شاه‌عباس آورده است.

یکی از افسانه‌های جالب در این باره که بین مردم رواج دارد می‌توان به این اشاره کرد که روزی شاه‌عباس هنگام گشت‌وگذار در مراتع کرکس با چشمه‌ای زلال روبه‌رو می‌شود و برای نوشیدن آب توقف می‌کند و هنگام نوشیدن آب، باز شکاری محبوبش ظرف آب را واژگون می‌کند و این عمل چند بار رخ می‌دهد و این عمل خشم شاه را برمی‌انگیزد و در یک حرکت باز را به‌طرفی پرتاب می‌کند و باز با اصابت بر سنگی، می‌میرد. در همین حین خبر می‌رسد که ماری زخمی در بالادست چشمه درون آب افتاده است و زهرش را درون آب می‌ریزد در این لحظه شاه‌عباس آهی سرشار از افسوس سر می‌دهد و برای التیام عذاب وجدانش دستور می‌دهد تا بنایی برای یادبود باز بر کوه کرکس بنا کنند. این موضوع تنها یک افسانه است و در فرهنگ عامه مردم نطنز قرار دارد و مستندات تاریخی دراین‌خصوص وجود ندارد؛ اما در سفر به کاشان و نطنز خوب است سری به این شاهکار هنری بزنید و گنبد باز را از نزدیک ببینید.

این ساختمان گوهری است در گنجینه هنرهای معماری ایران‌زمین و ستاره‌ای است در آسمان آثار هنرهای زیبای این کشور که تاکنون دیده شده است.

گنبد باز یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران است و طراح آن در کار خود سرآمد و در محاسبه فنی بسیار ماهر و در امور تزییناتی بی‌نهایت با سلیقه بوده است.

جرزها که در حد اعلای تناسب معماری انتخاب شده‌اند‌، بهترین شکل مقاوم زلزله را دارا بوده و تاکنون در مقابل زلزله و طوفان‌های سهمگین کوه کرکس برجای مانده‌اند و شگفت آن‌که در سطح مقطع این جرزها چنان صرفه‌جوئی به‌کاررفته که با محاسبات پیشرفته امروزی نمی‌توان کمترین تغییری در آن داد و یا صرفه‌جوئی بیشتری ایجاد کرد.

طی‌کردن مسیر صعب‌العبور برای رسیدن به این بنای عجیب و نشستن بر سایه این تفرجگاه بی‌مانند، آدمی را از تمام افکار پوچ دنیایی آزادکرده و حسی مملو از آزادی و آزادگی را در انسان به وجود می‌آورد.